Монголоо бүдүүлгээр нь дуудаж гаднынхны соёл хүмүүжлийн шагширч гайхширдаг хүмүүст

Монголчуудын бүтээсэн нийхэмийн харилцааг цогцлоосон ухамсрын байдал нь хаалгандаа цоож хийх шаардлагагүй (Цоожтой айл манайх гэдэг шүлэг хүртэл байдаг энэ 30-аадхан жилийн өмнө), аминдаа баталгаа нэхэж уйлахааргүй (гишгэх газар нь эрүүл уух ус, идэх хоол хүнс, амьсгалах агаар нь эрүүл болохоор бие эрүүл, бид сургуульдаа өөрөө гүйгээд очоод харьдаг байсан эрсдэлгүй, нийхэм нь эрүүл гэтэл одоо бидэнд амьд явах баталгаа байна уу хөөрхөн ч төрөх аюултай болсон), алтан эдлэлээ хээр тавьчхаад эргээд авч чадахуйц (Нууц товчоон дээр гардаг даа Эзэн Чингис хаан ардаа шалгах зорилгоор зориуд алтан эдлэлээ хээр хаяад тухайн эдлэлийг замд харсан хүн болгоноос асуухад хэн нь аваагүй байсан бөгөөд тэр үеийн иргэдийн соёлыг харж болно), алдсан адууг нь хэн нэгэн дөхүүлээд өгөх (айл саахалтынхаа малыг гэрээс нь хол тааралдвал дөхүүлээд өгөх соёлтой байлаа намайг бага байхад 20, 30 –аадхан жилийн өмнө юм даг хэдэн ямаагаа алдаад ойр хавьд хайгаад олдохгүй байхад яргуй хөөгөөд 20 км-т явж байхад таниад хэл хүргэж байсан малчинтай таарч байлаа) хэн нэгэн хохирч зүдүүрийг амсдаггүй (одоо бид юмаа алдаад эргүүлж олж авдаг тохиолдол байхгүй болсон гэхэд хилсдэхгүй жишээлбэл утсаа алдаад түүнийг тахин худалдаж авч эд хөрөнгөөрөө хохирч байна. Уг нь монгол хүмүүн хүний юмыг өөрийн биш бол авдаггүй эзэнд нь дөхүүлж өгөх сэтгэхүйтэй) хэрэгтэн шоронд хоригдож хэмээр сул тэтгэгддэггүй (шорон гэж үгүй хохироосон хохирлыг л барагдуулах ганц шийтгэлтэй, шоронд хорьж хулгайч нарийг тэжээж хөрөнгө зарахгүй), өвчин зүдүүрийн ухаанд бүдэрдэггүй (эмнэлэг үгүй эрүүл байх нь хувь хүний өөрийн хариуцлага бөгөөд эрүүл байх хувийн мэдлэг боловсролтой) ийм хэм хэмжээнд монголчууд хүрч чадсан ӨВӨГ ДЭЭДСЭЭРЭЭ БИД бахархмаар юм.

ХҮНИЙ НАЙМАА, ХҮН БООЛ

Сүүлийн үед хүүхэд алга боллоо гэссэн зарууд их үзэгдэх боллоо. Гадны хүмүүстэй гэрээгээр их суух болж хэлбэр нь албан ёсны соёлтой хүний наймаа юм даа. Зах зээлд шилжиж эхлэх үеийг мэдэх 70, 80-аад оныхон бид л сайн мэдэж байгаа. Одоо бид хөрш айлд ямар хүн байдаггийг ч мэдэхээ байсан. Тэр үеийн айл хөршүүд нэгнийдээ үр хүүхэд, гэр орноо үлдээж, даатгах, орж гарч хамтарч нэгнээ хамаарч л амьдарч байсан шүү дээ. “Цоожгүй айл манайх” гэдэг энэ үг тухайн нийхэмийн ардын соёл хүмүүжлийн байдлыг бүрэн илтгэж байна. Хүүхдээ хэзээ сургуульд хүргэж өгч буцааж авдаг байлаа даа тэр үеийн сурагч биднийг. 

Үүнийг хоёр нийгмийн ялгааг мэдэх бид л ойлгоно. Бид үр хүүхдүүддээ ямар нийгмийг хүлээлгэн өгөх гээд байна даа. Гэтэл хаа байсан 13-р зуунд Их Монгол улсыг байгуулсан өвүг дээдсүүдийн маань хүсэл, тэмүүлэл юунд оршиж байсныг “ӨРӨГ, ЦАДИГ, ТАМГА” судар дээр олж харах шиг. 

Би боолын амнаас өөрөөс нь сонссоноо ярьж өгье. Гуулин улс явахдаа сонсож байсан юм. Монгол охидыг хэвлийгээр нь татах модыг хөл рүү нь хавсайдан боогоод нийтийн талбайд тавьдаг

бөгөөд тэрийг ямар ч эр хүн хэрэглэж болох бөгөөд хэзээ ч тэр хүлээс тайлагддаггүй. Модтой хөлрүүгээ гараа уяулчихсан, нүцгэн эмэгтэйчүүд хүлээтэй байна гээд боддоо. Дураа хангах хэрэгсэл, нийтийн жорлон шиг зүйл болгоно. Дуулгавартай байгаагүй боол охидод өгдөг ял. Тэнд согтуучууд, адгуус авиртан, гаж донтонгууд болон эм хүнтэй ойртох боломжгүй хүмүүс хүссэнээрээ аяглаж дураа хангана.

Монгол эмэгтэйг хулгайлсан бол энэ мэтээр асар их доромжлолыг авч байсан учраас тийм зүйл үзүүлэхгүй гэсэн охиноо асрах эцгийн сэтгэл ерөнхийдөө Эзэн Чингис хааны үед миний Монголын охид амгалан байгаасай гэсэнтэй нийцэж, төр улсаа хамгаалж тэмцэх нь ихэссэн. Боол болгоод, охид ингэдэг гэдгийг зарим нэг нь аянчин

гийчин хүмүүс замд үзсэнээ ярихад ч аймшигтай. Үүнийг хэн ч тэмдэглэж үлдээсэнгүй. Хэрвээ тэмдэглэсэн түүх байвал тэд өөрсдийн улс орноо гутаасан хэрэг болно гээд үнэнийг бичсэнгүй. Гэвч энэ номонд бол бичигдэх ёстой, биднийг боолчилж байсан үнэнийг илчлэх ёстой.

НИЙГМИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДЛАА ХАНГУУЛАХ ГЭЖ

ХАРИУЦУУЛАХ ГЭЖ ТӨРД ЗҮТГЭЖ

ТӨРӨӨ ХАМГААЛДАГ БАЙЖ

Нутгийн тахилга

Би босоод 5 хаврыг үзэж байгаа боловч нутгийн тахилгаа хийж чадаагүй явсаар өдий хүрсэн билээ. Учир нь тэр нутгийн энд очих ёстой гээд хэлээд өгөх юм байх гэж баахан хүлээв. Мөн албан ажил, амьдралдаа баригдаад цаг зав, мөнгө хөрөнгө гаргаж чадахгүй л явсаар өдий хүрчээ. Сүүлдээ бие муудаж, ажлаасаа халагдах дээр ч тулж элдэв осол, хулгай гээд ажил төрөл бүр бүтэлгүйтээд 7 хоног бүр л элдэв юманд  орооцолдож өрөнд унаад бүр сүүлдээ эрүүл мэнд муудаж хагалгаанд орохоор болов.

Буурлууддаа сүү өргөөд бага ч гэсэн тайтгаруулаад эрүүл мэндийн асуудлаа эхлээд шийдэхээр мэс заслын эмчилгээнд орсон боловч бас дахин юм үлдээд дурангаар бас үлдэгдэл утас энэ тэрийг нь түүлгэв.

За тэгээд энэ жилдээ багтаагаад аав, ээж, өөрийн төрж өссөн нутгийн зүг зорихоор  болов. Учир нь лус, савдгийн нэхэл байна гэж буурлуудаас хэд хэдэн удаа сонссон болохоор үйл хийх ёстой  байдаг. Санхүүгийн байдал хүнд байдаг тиймээс ах дүү хамаатан садангаа татан оруулахаар шийдэв. Харин тэд маань нааштайгаар хүлээн авч ээжийн эгч, дүү нарын үр хүүхдүүд нь ээж, ааваа төлөөлөөд тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүлснээр явах боломжтой болов. Мөн олон жил намайг удирдаж байсан, одоо ч хамтран ажиллаж байгаа эгч маань дэмжлэг үзүүлэв.

За товлосон өдрөө ч гарч Зүрх хайрхан даа сүүгээ өргөөд Сүхбаатар аймгийг зорилоо зам харж явахад замаар нэг Хулгана/үлийн цагаан оготно/ маш их тааран машины дугуйнд дайруулсан, зарим нь дайруулснаа идсэн зэрэг нь их эвгүй харагдаж явлаа.Тэр нутгийн өвс ургамал цайрсан,  өвдөл, сөвдөл тачирхан харагдаж байв. Гэтэл үлийн цагаан огтоно бэлчээрийн домч юм билээ. Түүнийг устгах нэрийдлээр асар их хөрөнгө гарч тухайн нутагт түүгээр хооллогч /үнэг, хярс, шонхор гэм мэт/ бусад ан амьтадыг ч сүйрүүлж байна. Яагаад бэлчээрийн домч вэ гэдгийг баталсан шинжлэх ухааны судалгаа ч байдаг юм байна. Эндээс уншаарай. Гэхдээ энэ бэлчээрийн домч гээд орхиж болохгүй л асуудал юм.  Замд нутгийн малчин аймаг орно гээд дайгдав. Элдвийн яриан дунд арабууд шонхор шувуу ихээр барьж байна, хээрийн боохой бараг байхгүй Хэнтийн ойролцоо уулархаг хэсгээр л байдаг гэж ярьж байв. Үүнээс байгалийн тэнцэл алдагдсанаар элдэв мэрэгч амьтад үржин өсөж, хонь мал нь хүртэл идэх өвсгүйгээс хулгана барьж идэж байсан зэрэг эвгүй эвгүй юм сонсож л явав.

Дарьганга сум орж хоноод өглөө нь алтан овоон дээр гарч өргөл өргөөд Дуут нуурын хөвөөнд ирж байгалын үзэсгэлэнг тольдон харлаа. Хунгийн чуулганг үзэв.

Алтан овооны орой дээрээс...

Дуут нуур. Хунгийн чуулга

Шаазгай нар дагалдав.

Ээжийн маань төрж өссөн нутаг болох Сүхбаатар аймгийн Наран суманд очиж үйлээ хийхээр болов газрын зураг дээрх нэршил зөрснөөс нутгийн уул ус олохгүй баахан төөрсний эцэст бүр Дээдсийн минь нэртэй цагаан овоог олж /Дунхарын цагаан овоо/ их баярлан тахилаа бэлдэж дээдсээ буулгаж үйлээ хийв. Ээжийн маань нутаглаж байсан газарт гурван газар товлосон байсан тул бусад газруудыг төөрөлгүй Улаан-толгой, Шувуут хайрхануудад дээдсүүдээ буулгаж үйлийг нь хийлгэв.

 Дунхарын цагаан овоо

Шувуут хайрханы орой дээрээс

Буцах замдаа Шилийн богд хайрханд саатаж дээдсээ буулгах гэтэл нэлээн байж настай буурал бууж энд өндөр дээдсүүд буусангүй овоо маш бохир байна цэвэрлэ гэж тушаал буулгав. Үнэхээр гахайн хорооны үнэр үнэртсэн ялзарч муудсан муухай үнэр хадаг, өргөлийн будаа, цай, сүү харахын эцэсгүй байнa. Гахайн хорооноос л үнэртдэг үнэр хан хийнэ...

Хэдэн залуучуудтай таарч энэ хайрханыхаа овоог цэвэрлэе, хадаг бүү хүл гэтэл цааргалсан байдалтай олноо дагаад ѳргѳж байна аа нэг нь сайн мэдэхгүй байна аа гээд баахан “Халхын эрчүүд сонсоцгоо” гэж орилолдцгоогоов. Хайрханы эзэн байгаа бол эзэнд сонс гэж захираад байгаа юм уу хаашаа юм. Эвгүй л санагдаж байлаа. Гэвч бид уул, усны эзэд, овоо хайрхандаа хүслээ хэлж дэмжлэг авах гэж байгаа бол амьд зүйлтэй харьцаж байгаа гэдгээ бодох хэрэгтээ амьд учраас л тусламж авах гэж ирж байгаагаа бодох ёстой юм.

Овоо нь тухайн орон хангайн эзний гэр гэдэг билээ тэгж бодохын бол амьдардаг гэрлүүгээ сүү, тараг, будаа элдэв зүйл цацаад үзвэл ямар байхав ... бодох л хэрэгтэй овоо, хайрхадад өргөл өргөж байгаа бол уулс усны эзэд амьтад идэх бололцооны юм овоо руу биш орон хангайд бэлд нь өргөх хэрэгтэй. 

Хайрханы бэлд сүү ѳргөж байгаа 2-уулаа явж байгаа тус нутгийн гэр бүлтэй таарч овоог цэвэрлэе гэсэн чинь нааштай хүлээн авч нөхөртэй нь нийлээд 3-уулаа болон овоог цэвэрлэж хогийг /хог ч гэж ард түмний хүсэл даатгалаа шингээн ѳргѳл болгосон хадаг, сүү, будаа, элдэв чихэр боов нийлсэн ялзарсан гахайн байрны үнэр үнэртсэн ялзмаг/ нь ачиж аваад хогийн цэгт авчран хаяв.

Шилийн богд хайрханаас уруудаад замд цагаан бүжин туулайтай таарч зураг аваад талын агуй орж сонирхон Эрдэнэцагаан сумд ирж хоноглоод Дорнодын их талыг гатлан Халхын гол чиглэв.
Алдарт петрочайнагийн тавьсан замаар явлаа. Тус баазаас Бичигт боомт руу невтээ зөөх зам тавьж байлаа. Мөн буурь нуурын эрэг Баянхошуу боомт руу засмал зам тавьсан байна. Энэ нь ан, амьтадад их хохиролтой байгаа бөгөөд дайрагдсан  туулай дайралдаж байлаа. 

Халхын голд бага байхдаа ѳсѳж торнисон гэрийн буйраар дайраад малын зах зухыг гадарлаж мэдсэн нутаг болох адуун сүргийн эзэн Азрага хайрханы ѳвѳрт хоноглоод маргааш нь хайрханаа тахиж лусад ѳргѳл ѳргѳв.

Нүүдлийн шувууд эх орноосоо салан ядаж эцсийн удаа нутгаа эргэхээр хойш чиглэн нисэж буйтай тааралдав. 

Нутгаа тойрхоор хойш нисэж буй нүүдлийн шувууны сүрэг

Азрага хайрхан уул 

Бага байхад олон амьтан бужигнасан шумуул нь хүртэл цагаан морийг бор болтол шавдаг утаа май тавиад ч нэмэргүй амьтан, ургамал чихэлдсэн их сайхан өнгөлөг байдаг байсан шиг санагдах юм. Хужаа нар тэр нутагт байрлана гээд малчдыг байрлахыг хориглосон байгаа сураг сонсогдов. Хэдий намар явж байгаа ч гэсэн их л гундуу л харагдаж байв. Гэвч их л дотно санагдана. Аливаа нутагт хүн болоод малгүй болохоод ирэхээр өвс ургамал ан амьтан нь цөөрдөг  байх гэж бодогдлоо.

Ажил хаахаас ѳмнѳ сумын тѳв орж Нѳмрѳгийн дархан цаазат газар нэвтрэх зѳвшѳѳрѳл авчих санаатай чиглэсэн боловч буруу замаар ороод сумын тѳвд оройтож ирэв. Нѳмрѳгийн сав газар луугаа сүү ѳргѳж ѳршѳѳл эрэн сумаас гараад явав. Хамар даваа ѳнгѳрѳѳд явж байтал яг замын голд шонхор шувуу суугаад зам хѳндлѳцѳв. За энэ юу болов эргэж буц гээд байгаа юм болов уу юу дутуу хий чив гэж бодов. Гэтэл эгч маань Сүмбэр хайрхан даа сүү ѳргѳѳд гарна биз дээ гэж ярилцаж байсан, мѳн би ч тэгнэ гэж бодож байсан их оройтоод шууд явж байгаа бодож энэ л юм байна гэж сэтгэн эргэж буцаж Ялалт хѳшѳѳнд саатаж ѳргѳл ѳргѳн уучлалт хүсэн хѳдѳлцгѳѳв. Тиймээс яриан дундаа хэлсэн л бол гүйцэтэх учиртайг маш ойлгож цуг явсан эгч дүү нартаа хэлж учирлаж хэлж уул хайрхадаас уучлалт гуйцгааж цааш алтан шаргал замдаа гарцгаав.
Эх нутаг гэдэг эцэг эх дээрээ очиход ямар сайхан байдаг билээ тийм л сайнхан мэдрэмж төрж байсан юм. Би эцэг, эхийгээ амьд байхад 2008 онд ирснээс хойш ирээгүй байсан юм. Аав, ээж минь хамаг л байдгаарай дайлаад их хөөр баяртай байсан нь тодхон санагдаж явлаа.  
  

Зам хөндлөн зогсох шонхор

За тэгээд Дорнод аймгийн Матад суманд үүрээр ирж шууд Баянхангай хайрхан уруу чиглэв. Матад сум аавын маань аав буюу ѳвѳѳгийн нутаг билээ. Тэгээд над таньж мэдэх айл байхгүй болохоор сумын тѳв орох шалтгаан байхгүй тул шууд тахих хайрхан уруугаа чиглэсэн нь тэр юм.

Газрын зургаар чигийг нь гаргаж буй учир нутгийн айлаас тодруулахаар ойрхон харагдаж буй айлын гадаа ирэв. Гэрийн эзэн гарч ирэхэд учир явдлаа хэлэн замчлуулахаар боллоо. Олзуурхууштай нь айлын эзэн газар нутгаа мэддэг, овоо хайрхадыг тахисан эсэхийн сайн мэдэж байна. Баянхангайн дуулалт хад гэх мэт газар нутгийн мэдээллийн сайн мэдэж авав. Нэг л удаа тахисан гэх Баянхангайн хойд дээр байрлах Цагаан овоог онцолж тахихаар шийдэв.  Нутгийн хүн Баян-Ѳндѳр гэх хайрханыг ухах гээд хэдэн хужаа нар ирээд ухах гэж байгаад машинтайгаа шатааж үхэцгээсэн гэж ярьж явлаа. Уул усны эзэд сэрж газар нутгийг минь бүрэн бүтэн байлгах болтухай л гэж шүншиглэж явлаа.

Дорнод аймаг Матад сум Баянхангай хэмээх газар

За дорнод аймгийн зүг жолоогоо залаад аймагт нэг хоноглоод гэрийн зүг хөдөлөв. аймгаас гараад хуучин шороон замаар явж байтал үнэг тааралдав. 

Нэг ийм сонин сайхан аялал болов. Ер нь энэ нохой жил их юм үзүүлсэн ухаарал, шандас шалгасан, сорил ихтэй, алдаа оноо ихтэй жил болж өнгөрлөө. нохой жилдээ багтаж  дөрөв дэх хүүгээ өлгийдөж авсан юм.

Өндөр дээдэс хатуудаа хатуу ч бас ивээл хишгээ ч хайралсан юм. 

Удмын өндөр дээдсүүд минь дээшээ байж  үүрд мөнхөд үрсээ харж ивээж түшиж байх болтухай.

НЯРАЙН ШАР

Шар их гэдэг шалтгаанаар нярай хүүхэд ихээр нэгдүгээр төрөхөд хэвтэж байна.

ЭХ ҮРИЙН СУДАРТ: Шарласан байвал элэг нь цөсөндөө түлэгдэж гэмтсэн, ӨЛДСӨН гэсэн үг. Даруй 5 халбага рашаан уулгаад хөхүүл ээж хайх хэрэгтэй. Аяганы тал хүртэл эхийн сүү уулгаж үүнийг 3 цагийн давтамжтайгаар эхийг сүү ортол үргэлжлүүлэх учиртай. Гурав дахь хоногоос нарны илчинд эсвэл хүүхдийн 2 талд нийтдээ 10 зул асаан тавьж байгаад биеийг барьж, үрж илааршуулах хэрэгтэй. Цэвэр шар тосоор зул барих бөгөөд лаа биш байхыг анхаараарай. Лаа өөрөөсөө хор, үнэр зэрэг гаргадаг тул дэмий байдаг. Биенд аль болох ойр тавина. Гэвч ХҮҮХЭД ТҮЛЧХЭЭРГҮЙ ЗАЙД БАЙЛГАХЫН сайтар анхаар. Ингэхдээ эх аль болох хурдан хөдөлж хүүхдийг тослох бөгөөд дээд биеийг тослохдоо доод биеийг хөнгөн хучиж байвал зөв. Хоёр тал руу цацрах хэлбэрээр тосолно. Мөн булчингийн ширхгийн дагуу тосол. Нэг мөчний тослогоо 5-10 минут бөгөөд нийт тослогоо 30 минут үргэлжилнэ.

Иймээс эх сүү ортол хүүхэд өлдсөнөөс болж шар үүсдэг байх нь тиймээс эх болоод эмнэлгийн эмч, сувилагч нар минь хүүхдийг өлдөхөөс хамгаалах шаардлагатай байдаг юм байна шүү.

#ЭхҮрийнСудар