Нутгийн тахилга

Би босоод 5 хаврыг үзэж байгаа боловч нутгийн тахилгаа хийж чадаагүй явсаар өдий хүрсэн билээ. Учир нь тэр нутгийн энд очих ёстой гээд хэлээд өгөх юм байх гэж баахан хүлээв. Мөн албан ажил, амьдралдаа баригдаад цаг зав, мөнгө хөрөнгө гаргаж чадахгүй л явсаар өдий хүрчээ. Сүүлдээ бие муудаж, ажлаасаа халагдах дээр ч тулж элдэв осол, хулгай гээд ажил төрөл бүр бүтэлгүйтээд 7 хоног бүр л элдэв юманд  орооцолдож өрөнд унаад бүр сүүлдээ эрүүл мэнд муудаж хагалгаанд орохоор болов.

Буурлууддаа сүү өргөөд бага ч гэсэн тайтгаруулаад эрүүл мэндийн асуудлаа эхлээд шийдэхээр мэс заслын эмчилгээнд орсон боловч бас дахин юм үлдээд дурангаар бас үлдэгдэл утас энэ тэрийг нь түүлгэв.

За тэгээд энэ жилдээ багтаагаад аав, ээж, өөрийн төрж өссөн нутгийн зүг зорихоор  болов. Учир нь лус, савдгийн нэхэл байна гэж буурлуудаас хэд хэдэн удаа сонссон болохоор үйл хийх ёстой  байдаг. Санхүүгийн байдал хүнд байдаг тиймээс ах дүү хамаатан садангаа татан оруулахаар шийдэв. Харин тэд маань нааштайгаар хүлээн авч ээжийн эгч, дүү нарын үр хүүхдүүд нь ээж, ааваа төлөөлөөд тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүлснээр явах боломжтой болов. Мөн олон жил намайг удирдаж байсан, одоо ч хамтран ажиллаж байгаа эгч маань дэмжлэг үзүүлэв.

За товлосон өдрөө ч гарч Зүрх хайрхан даа сүүгээ өргөөд Сүхбаатар аймгийг зорилоо зам харж явахад замаар нэг Хулгана/үлийн цагаан оготно/ маш их тааран машины дугуйнд дайруулсан, зарим нь дайруулснаа идсэн зэрэг нь их эвгүй харагдаж явлаа.Тэр нутгийн өвс ургамал цайрсан,  өвдөл, сөвдөл тачирхан харагдаж байв. Гэтэл үлийн цагаан огтоно бэлчээрийн домч юм билээ. Түүнийг устгах нэрийдлээр асар их хөрөнгө гарч тухайн нутагт түүгээр хооллогч /үнэг, хярс, шонхор гэм мэт/ бусад ан амьтадыг ч сүйрүүлж байна. Яагаад бэлчээрийн домч вэ гэдгийг баталсан шинжлэх ухааны судалгаа ч байдаг юм байна. Эндээс уншаарай. Гэхдээ энэ бэлчээрийн домч гээд орхиж болохгүй л асуудал юм.  Замд нутгийн малчин аймаг орно гээд дайгдав. Элдвийн яриан дунд арабууд шонхор шувуу ихээр барьж байна, хээрийн боохой бараг байхгүй Хэнтийн ойролцоо уулархаг хэсгээр л байдаг гэж ярьж байв. Үүнээс байгалийн тэнцэл алдагдсанаар элдэв мэрэгч амьтад үржин өсөж, хонь мал нь хүртэл идэх өвсгүйгээс хулгана барьж идэж байсан зэрэг эвгүй эвгүй юм сонсож л явав.

Дарьганга сум орж хоноод өглөө нь алтан овоон дээр гарч өргөл өргөөд Дуут нуурын хөвөөнд ирж байгалын үзэсгэлэнг тольдон харлаа. Хунгийн чуулганг үзэв.

Алтан овооны орой дээрээс...

Дуут нуур. Хунгийн чуулга

Шаазгай нар дагалдав.

Ээжийн маань төрж өссөн нутаг болох Сүхбаатар аймгийн Наран суманд очиж үйлээ хийхээр болов газрын зураг дээрх нэршил зөрснөөс нутгийн уул ус олохгүй баахан төөрсний эцэст бүр Дээдсийн минь нэртэй цагаан овоог олж /Дунхарын цагаан овоо/ их баярлан тахилаа бэлдэж дээдсээ буулгаж үйлээ хийв. Ээжийн маань нутаглаж байсан газарт гурван газар товлосон байсан тул бусад газруудыг төөрөлгүй Улаан-толгой, Шувуут хайрхануудад дээдсүүдээ буулгаж үйлийг нь хийлгэв.

 Дунхарын цагаан овоо

Шувуут хайрханы орой дээрээс

Буцах замдаа Шилийн богд хайрханд саатаж дээдсээ буулгах гэтэл нэлээн байж настай буурал бууж энд өндөр дээдсүүд буусангүй овоо маш бохир байна цэвэрлэ гэж тушаал буулгав. Үнэхээр гахайн хорооны үнэр үнэртсэн ялзарч муудсан муухай үнэр хадаг, өргөлийн будаа, цай, сүү харахын эцэсгүй байнa. Гахайн хорооноос л үнэртдэг үнэр хан хийнэ...

Хэдэн залуучуудтай таарч энэ хайрханыхаа овоог цэвэрлэе, хадаг бүү хүл гэтэл цааргалсан байдалтай олноо дагаад ѳргѳж байна аа нэг нь сайн мэдэхгүй байна аа гээд баахан “Халхын эрчүүд сонсоцгоо” гэж орилолдцгоогоов. Хайрханы эзэн байгаа бол эзэнд сонс гэж захираад байгаа юм уу хаашаа юм. Эвгүй л санагдаж байлаа. Гэвч бид уул, усны эзэд, овоо хайрхандаа хүслээ хэлж дэмжлэг авах гэж байгаа бол амьд зүйлтэй харьцаж байгаа гэдгээ бодох хэрэгтээ амьд учраас л тусламж авах гэж ирж байгаагаа бодох ёстой юм.

Овоо нь тухайн орон хангайн эзний гэр гэдэг билээ тэгж бодохын бол амьдардаг гэрлүүгээ сүү, тараг, будаа элдэв зүйл цацаад үзвэл ямар байхав ... бодох л хэрэгтэй овоо, хайрхадад өргөл өргөж байгаа бол уулс усны эзэд амьтад идэх бололцооны юм овоо руу биш орон хангайд бэлд нь өргөх хэрэгтэй. 

Хайрханы бэлд сүү ѳргөж байгаа 2-уулаа явж байгаа тус нутгийн гэр бүлтэй таарч овоог цэвэрлэе гэсэн чинь нааштай хүлээн авч нөхөртэй нь нийлээд 3-уулаа болон овоог цэвэрлэж хогийг /хог ч гэж ард түмний хүсэл даатгалаа шингээн ѳргѳл болгосон хадаг, сүү, будаа, элдэв чихэр боов нийлсэн ялзарсан гахайн байрны үнэр үнэртсэн ялзмаг/ нь ачиж аваад хогийн цэгт авчран хаяв.

Шилийн богд хайрханаас уруудаад замд цагаан бүжин туулайтай таарч зураг аваад талын агуй орж сонирхон Эрдэнэцагаан сумд ирж хоноглоод Дорнодын их талыг гатлан Халхын гол чиглэв.
Алдарт петрочайнагийн тавьсан замаар явлаа. Тус баазаас Бичигт боомт руу невтээ зөөх зам тавьж байлаа. Мөн буурь нуурын эрэг Баянхошуу боомт руу засмал зам тавьсан байна. Энэ нь ан, амьтадад их хохиролтой байгаа бөгөөд дайрагдсан  туулай дайралдаж байлаа. 

Халхын голд бага байхдаа ѳсѳж торнисон гэрийн буйраар дайраад малын зах зухыг гадарлаж мэдсэн нутаг болох адуун сүргийн эзэн Азрага хайрханы ѳвѳрт хоноглоод маргааш нь хайрханаа тахиж лусад ѳргѳл ѳргѳв.

Нүүдлийн шувууд эх орноосоо салан ядаж эцсийн удаа нутгаа эргэхээр хойш чиглэн нисэж буйтай тааралдав. 

Нутгаа тойрхоор хойш нисэж буй нүүдлийн шувууны сүрэг

Азрага хайрхан уул 

Бага байхад олон амьтан бужигнасан шумуул нь хүртэл цагаан морийг бор болтол шавдаг утаа май тавиад ч нэмэргүй амьтан, ургамал чихэлдсэн их сайхан өнгөлөг байдаг байсан шиг санагдах юм. Хужаа нар тэр нутагт байрлана гээд малчдыг байрлахыг хориглосон байгаа сураг сонсогдов. Хэдий намар явж байгаа ч гэсэн их л гундуу л харагдаж байв. Гэвч их л дотно санагдана. Аливаа нутагт хүн болоод малгүй болохоод ирэхээр өвс ургамал ан амьтан нь цөөрдөг  байх гэж бодогдлоо.

Ажил хаахаас ѳмнѳ сумын тѳв орж Нѳмрѳгийн дархан цаазат газар нэвтрэх зѳвшѳѳрѳл авчих санаатай чиглэсэн боловч буруу замаар ороод сумын тѳвд оройтож ирэв. Нѳмрѳгийн сав газар луугаа сүү ѳргѳж ѳршѳѳл эрэн сумаас гараад явав. Хамар даваа ѳнгѳрѳѳд явж байтал яг замын голд шонхор шувуу суугаад зам хѳндлѳцѳв. За энэ юу болов эргэж буц гээд байгаа юм болов уу юу дутуу хий чив гэж бодов. Гэтэл эгч маань Сүмбэр хайрхан даа сүү ѳргѳѳд гарна биз дээ гэж ярилцаж байсан, мѳн би ч тэгнэ гэж бодож байсан их оройтоод шууд явж байгаа бодож энэ л юм байна гэж сэтгэн эргэж буцаж Ялалт хѳшѳѳнд саатаж ѳргѳл ѳргѳн уучлалт хүсэн хѳдѳлцгѳѳв. Тиймээс яриан дундаа хэлсэн л бол гүйцэтэх учиртайг маш ойлгож цуг явсан эгч дүү нартаа хэлж учирлаж хэлж уул хайрхадаас уучлалт гуйцгааж цааш алтан шаргал замдаа гарцгаав.
Эх нутаг гэдэг эцэг эх дээрээ очиход ямар сайхан байдаг билээ тийм л сайнхан мэдрэмж төрж байсан юм. Би эцэг, эхийгээ амьд байхад 2008 онд ирснээс хойш ирээгүй байсан юм. Аав, ээж минь хамаг л байдгаарай дайлаад их хөөр баяртай байсан нь тодхон санагдаж явлаа.  
  

Зам хөндлөн зогсох шонхор

За тэгээд Дорнод аймгийн Матад суманд үүрээр ирж шууд Баянхангай хайрхан уруу чиглэв. Матад сум аавын маань аав буюу ѳвѳѳгийн нутаг билээ. Тэгээд над таньж мэдэх айл байхгүй болохоор сумын тѳв орох шалтгаан байхгүй тул шууд тахих хайрхан уруугаа чиглэсэн нь тэр юм.

Газрын зургаар чигийг нь гаргаж буй учир нутгийн айлаас тодруулахаар ойрхон харагдаж буй айлын гадаа ирэв. Гэрийн эзэн гарч ирэхэд учир явдлаа хэлэн замчлуулахаар боллоо. Олзуурхууштай нь айлын эзэн газар нутгаа мэддэг, овоо хайрхадыг тахисан эсэхийн сайн мэдэж байна. Баянхангайн дуулалт хад гэх мэт газар нутгийн мэдээллийн сайн мэдэж авав. Нэг л удаа тахисан гэх Баянхангайн хойд дээр байрлах Цагаан овоог онцолж тахихаар шийдэв.  Нутгийн хүн Баян-Ѳндѳр гэх хайрханыг ухах гээд хэдэн хужаа нар ирээд ухах гэж байгаад машинтайгаа шатааж үхэцгээсэн гэж ярьж явлаа. Уул усны эзэд сэрж газар нутгийг минь бүрэн бүтэн байлгах болтухай л гэж шүншиглэж явлаа.

Дорнод аймаг Матад сум Баянхангай хэмээх газар

За дорнод аймгийн зүг жолоогоо залаад аймагт нэг хоноглоод гэрийн зүг хөдөлөв. аймгаас гараад хуучин шороон замаар явж байтал үнэг тааралдав. 

Нэг ийм сонин сайхан аялал болов. Ер нь энэ нохой жил их юм үзүүлсэн ухаарал, шандас шалгасан, сорил ихтэй, алдаа оноо ихтэй жил болж өнгөрлөө. нохой жилдээ багтаж  дөрөв дэх хүүгээ өлгийдөж авсан юм.

Өндөр дээдэс хатуудаа хатуу ч бас ивээл хишгээ ч хайралсан юм. 

Удмын өндөр дээдсүүд минь дээшээ байж  үүрд мөнхөд үрсээ харж ивээж түшиж байх болтухай.